Monte Christo en de flow van Csikszentmihalyi

‘En het ergste is nog wel dat ik niet meer kan lezen. Eerder kon ik altijd helemaal opgaan in het lezen van een spannend boek, maar ik kan me nu niet meer concentreren. Ik probeer het nog wel eens, maar het lukt niet mijn aandacht erbij te houden. Na een paar bladzijden gelezen te hebben, leg ik het boek dan maar weg. Ik onthoud toch niets van wat ik lees.’

Regelmatig uiten mensen zich bij mij op een dergelijke manier. De concentratie is weg en het lezen lukt niet meer. Het verlies aan concentratie kan een symptoom zijn behorend bij depressieve gevoelens of bij stressachtige klachten. Men is dan lusteloos, heeft nergens zin in. Vaak is dan de verwachting, zowel van patiënten als behandelaren dat na behandeling het plezier in lezen en de concentratie vanzelf zullen terugkeren. En soms gebeurt dat ook, gelukkig.

Helemaal opgaan in een verhaal, dat is een ervaring die hier helemaal tegenover staat. Veel mensen die graag lezen kennen de ervaring dat ze helemaal opgingen in het lezen van een boek. Dat overkwam mij bij het lezen van het boek ‘De graaf van Monte Christo’, een roman van Alexandre Dumas uit 1844.

Na veertien jaar onschuldig te hebben gevangen gezeten ontsnapt Edmond Dantès en vindt een enorme schat op het eilandje Monte Cristo. Rijk geworden en met de titel graaf wreekt hij zich tenslotte op zijn vroegere belagers. Ik ging helemaal op in het verhaal, vergat mezelf en de wereld om me heen, en had geen idee van de tijd: midden in de nacht ontdekte dat ik inmiddels uren achter elkaar had zitten lezen. Het duurde even voor ik me realiseerde waar ik was, de werkelijkheid van een kleine studentenkamer.

Geen besef van tijd, geen besef van jezelf, alleen zeer geconcentreerde aandacht gericht op uitsluitend het verhaal, het zijn enkele kenmerken die horen bij wat wordt genoemd ‘flow’. Deze term is afkomstig van een in Amerika werkzaam psycholoog met de onuitsprekelijke Hongaarse achternaam Csikszentmihalyi. Flow zou je kunnen omschrijven als een zeer intense of diepe concentratie, alsof je aandacht als de stroom van een rivier wordt meegevoerd.

Concentratie wordt vaak gezien als iets wat je hebt. Of niet hebt, en dan kun je je dus niet concentreren. Maar concentratie kun je beter zien als conditie. Wie zijn conditie wil verbeteren zal gaan trainen. Het mooiste is een training die een uitdaging biedt, die past bij wat je dan maximaal kan. En zo is het ook mogelijk om concentratie bij het lezen te versterken. Het volgende programma kan daarbij helpen.

Mensen worden uitgenodigd enkele malen per week gedurende een half uur te oefenen. Voor de oefening moeten ze een boek uitzoeken, waarvan ze vrij zeker weten dat het hen zou kunnen boeien. Dus bijvoorbeeld een nieuw boek van een favoriete auteur. De opdracht is dan om met de ogen de tekst regel voor regel te volgen, en aan het einde van de bladzijde om te slaan. En dan de volgende bladzijde, net zolang tot de tijd om is. Terugbladeren of lezen mag niet. Ook al heb je niets begrepen of onthouden van wat je hebt gelezen, je gaat rustig door, regel voor regel met je ogen volgend.

Wie deze oefening enkele weken volhoudt merkt als snel een toename van concentratie. Het gestadig doorgaan met technisch lezen doet een fors appel doet op de begripsvaardigheid. Daardoor verdiept de concentratie zich, wordt sterker, net als conditie. Het steeds terugbladeren en herlezen verslapt juist de gerichte aandacht. Mensen zijn bang dat ze van alles missen, en bladeren daarom terug.

De praktijk leert dat concentratie ook prima kan ontstaan ook als je het begin van een verhaal niet gelezen hebt. Denk maar aan de mensen die in een boekhandel in een boek bladeren en opeens geboeid door een bepaalde passage een paar bladzijden met aandacht lezen, ook al staan ze midden in het boek.

Concentratie kan je oefenen en trainen, en je merkt al snel resultaat, ook al is het niet direct een flow-ervaring zijn. Wie meer over flow-ervaringen wil weten, niet allen bij lezen, maar ook bij management of sporten, kan terecht bij Csikszentmihalyi, die meerdere boeken over flow heeft geschreven.

De boekenweek die op 12 maart begint kan mogelijk net die uitdaging vormen om het geconcentreerde lezen weer wat te trainen. Ik zie uit naar ‘De pianoman’, geschreven door Bernlef, één van mijn favoriete auteurs, voor mij een echt boekenweekgeschenk.