Ziejewelisme

‘Ja, het heerst volgens mij.’ ‘O, dus ik ben niet de enige met griepklachten?’ ‘Nee, het heerst, ik heb meer mensen gehoord die griepklachten hebben.’ En dus heerst het. Het lijkt wel de standaardreactie als je zegt dat je griep heb, zo zei een collega. En dus heerst het altijd. Er zijn immers altijd wel een paar anderen die net wat griepklachten hebben of gehad hebben. ‘Zie je wel, dat het heerst’, zou iemand kunnen zeggen. En het zou zomaar kunnen.

Mensen hebben ideeën over zichzelf, over anderen en over de wereld. Voorbeelden van dergelijke ideeën zijn: de meeste mensen zijn aardig. Of: alle moslims zijn gevaarlijk. Of: iedereen denkt alleen maar aan zichzelf. Of: het gaat steeds slechter met ons milieu. Net zoals mensen kunnen denken dat de griep heerst.

Nu blijkt snel genoeg of een idee over de werkelijk klopt, zou je denken. Ons denken wordt toch vanzelf gecorrigeerd door ervaringen en feiten. Dat blijkt niet zo te zijn. Want er zijn een paar mechanismen die er zorg voor dragen dat wat we denken, dat we dat ook blijven denken. Eén van die mechanismen werd door Gerben Hellinga het ‘ziejewelisme’ genoemd. Gerben Hellinga, psychiater en schrijver van spannende boeken, introduceerde deze term en werkte hem later uit in zijn boek over persoonlijkheidsstoornissen.

Vaak is ziejewelisme een vorm van selectieve waarneming. Ivo heeft een nieuwe auto gekocht met een nogal afwijkende kleur, volgens zijn vrouw. De dagen erna ontdekt hij meer auto’s met dezelfde kleur. ‘Zie je wel, deze kleur is helemaal niet zo gek’. De aandacht van Ivo werd met name gericht op de kleur van andere auto’s, hij zocht auto’s met dezelfde kleur als zijn eigen nieuwe auto. Bij verder nadenken realiseert Ivo zich dat hij selectief heeft gekeken, en hij geniet van de exclusieve kleur van zijn auto.

Soms gaat het ziejewelisme wat verder en is er sprake van verkeerde interpretatie. Peter is de afgelopen tijd veel ziek geweest en heeft vandaag een functioneringsgesprek met zijn leidinggevende, met wie hij een stroeve samenwerking heeft. De leidinggevende stelt zich vriendelijk op en vraagt belangstellend naar zijn gezondheid. ‘Zie je wel, dat hij niet te vertrouwen is, nu gaat hij ook al mooi weer spelen, daar zit vast wat achter, hij wil me kwijt of moet iets van me’, denkt Peter achteraf. Hij interpreteert het gedrag van de leidinggevende niet op basis van wat hij waarneemt, maar op basis van zijn overtuiging dat de ander niet te vertrouwen is. De kans is klein dat Peter zich realiseert dat hij de werkelijkheid aanpast aan zijn gevoelens.

Bij een derde vorm van ziejewelisme gedraagt iemand zich zo dat wat hij of zij denkt ook grote kans heeft werkelijkheid te worden. Katja heeft de overtuiging dat anderen negatief over haar denken en over wat zij kan. Zij voelt zich erg onzeker, stelt zich in het contact naar haar partner afhankelijk op en vraagt hem om hulp bij de administratie. Haar partner hoort haar goed en geeft aan dat hij haar wel wil helpen en de administratie van haar wil overnemen. Waarop Katja denkt: ‘Zie je wel, hij vindt dat ik niets kan, nu neemt hij de administratie ook al van me over, ik ben niets waard’. Katja stelde zich vanuit haar idee dat ze niets waard was zo onzeker op dat de ander dingen van haar overnam, wat haar bevestigde in de overtuiging die ze al had. En de volgende keer gaat het opnieuw zo.

Wat is de behandeling? De eerste vorm van ziejewelisme, het selectief waarnemen, is tamelijk onschuldig. Ivo zal mogelijk zelf wel beseffen dat hij te gericht zocht naar wat hij wilde zien. De tweede vorm van ziejewelisme, het verkeerd interpreteren, is wat hardnekkiger. Peter heeft meer ervaringen en langere tijd nodig voor hij zich realiseert dat hij ook zijn idee over de werkelijkheid kan bijstellen, in plaats van zijn waarneming aanpassen aan zijn overtuiging. Mogelijk heeft Peter na verloop van tijd last van zijn gedachten en gaat hij op zoek naar behandeling.

De derde vorm van ziejewelisme, het actief ernaar gedragen, komt met name voor bij persoonlijkheidsproblematiek. Er is grote kans dat Katja zich na verloop van tijd met depressieve klachten meldt bij haar huisarts of de GGZ. In de behandeling zal Katja kunnen ontdekken hoe haar gedrag goed te begrijpen is vanuit eerdere ervaringen en kan ze oefenen met alternatieve vormen van contact maken.

Ziejewelisme, het komt veel voor. Vaak gaat het om een betrekkelijke onschuldige vertekening van de werkelijkheid. Soms maakt iemand zijn eigen werkelijkheid, of het nu gaat om eigen minderwaardigheid of angst voor de islam. Je uit en gedraagt je op zo’n manier dat de ander wel laat zien waar je bang voor bent. ‘Zie je wel, dat ik gelijk heb’.