De kletskous van Theophrastus

Hij is iemand die naast een onbekende gaat zitten en begint te praten. Ja, hij heeft het goed voor elkaar in het leven, dat mag hij wel zeggen. Nu hij zo goed met de ander in gesprek is kan hij ook wel vertellen over zijn droom van vannacht. Hij heeft vanmiddag lekker gegeten, met soep vooraf en een prachtig opgemaakt toetje. Het is net als met mensen, die zijn vaak ook niet zoals ze zich voordoen. De laatste tijd wordt alles duurder, en dan met al die buitenlanders in de stad. Het zou eigenlijk weer eens mooi weer moeten worden, welke dag is het trouwens vandaag, gisteren was hij ongelooflijk misselijk.

Zo ongeveer werd een typische kletskous beschreven door Theophrastus, een filosoof en natuurkundige afkomstig van het Griekse eiland Lesbos. Hij eindigt deze beschrijving met op te merken dat als je deze man laat gaan, hij nooit meer stopt. Theophrastus schreef dit meer dan 2000 jaar geleden op in een boekje, getiteld ‘De karakters’, waarin hij dertig typetjes beschreef. Het zal niet moeilijk zijn om iemand voor te stellen uit je eigen kennissenkring die lijkt op de bovenbeschreven kletskous.

De term karakter staat voor het geheel aan eigenschappen van iemand dat kenmerkend voor hem is. Binnen de psychologie wordt in het vak persoonlijkheidsleer hier aandacht aan besteed. Het gaat bij karakter of persoonlijkheid om datgene wat iemand maakt tot de persoon die hij is. Voor sommigen ligt het dan ook vast dat iemands karakter onveranderlijk is. ’Dat is echt iets voor haar’ is een uitspraak die verraadt dat mensen in staat zijn de ander naar zijn karakter te kennen. En dat karakter gaat vaak een leven lang mee, zodat mensen die elkaar na jaren weer ontmoeten kunnen zeggen ‘jij bent ook niks veranderd’.

Liggen karakter en persoonlijkheid vast voor het leven? In het huidige onderzoek wordt de aandacht vooral gericht op de genetische bepaaldheid van de persoonlijkheid. Je bent wat je bent en daar moet je het mee doen. Dat is ook de ervaring van de meeste mensen, dat hun persoonlijkheid niet wezenlijk verandert bij het ouder worden. Ze voelen zich nog dezelfde persoon als vroeger. Niet wezenlijk veranderd, maar betekent dat geen enkele verandering?

Iemand met een perfectionistisch karakter, die altijd alles goed wil doen, vaak dingen niet afkrijgt of er niet aan durft beginnen, kan in de loop van het leven leren en ervaren dat het soms ook wel een graadje minder kan. Of iemand die altijd het hoogste woord heeft, op het werk, op een verjaardagsvisite of thuis, kan ontdekken dat bij een iets gematigder manier van contact maken hij zichzelf ook rustiger kan voelen. Mensen veranderen.

Maar het spiegelbeeld van zichzelf worden ligt niet voor de hand. Wie dominant is zal niet verlegen en onderdanig worden, wie vriendelijk en sociaal is van karakter zal niet veranderen in iemand die over anderen heen walst. Wat meer voor de hand ligt is dat ongewenste eigenschappen minder extreem iemands gedrag of persoonlijkheid bepalen. Want mensen veranderen wel degelijk in hun leven.

Die verandering heeft vaak alles te maken met de omgeving, met de mensen om ons heen. Ervaringen werken door in onze persoonlijkheid. Dat kan positief zijn, zoals in de boven gegeven voorbeelden. Maar het kan ook beschadigend zijn, zoals Thomas Rinne, psychiater te Leiden, in een onderzoek aantoonde. Hij liet zien dat ten gevolge van ernstige traumatische ervaringen in de vroege jeugd blijvende veranderingen optreden in de structuur en functie van hersengebieden. Daardoor reageren mensen anders en heftiger op stress.

De kletskous van Theophrastus is springlevend als type en als schets van hoe mensen zijn te herkennen aan hun gedrag. Maar de kwebbel in uw omgeving kan wel degelijk veranderen. Dat motiveert mensen ook zich aan te passen aan anderen of om hulp te zoeken wanneer ze zelf niet slagen in verandering.

Het lijkt dat hiermee de discussie over de veranderbaarheid van karakter is beslecht. Maar dat is slechts schijn. Want de mensen die van mening zijn dat een karakter van beton is en niet kan veranderen zullen stellen dat het bij alle veranderingen slechts om gedragsveranderingen, om de buitenkant gaat. Wezenlijk is de persoon niet veranderd. `Mensen zijn vaak niet zoals ze zich voordoen', zei ook de man in het begin. Als je hem niet stopt blijft de kletskous praten.