7 april 2009

De wijsheid van halflege schappen

Het is een in sepia afgedrukte foto. Op een boerenwagen zit samen met de andere bandleden van Concordia mijn grootvader, hij speelt trombone. Het is feest in Middelstum en grote drommen mensen lopen achter de muziek aan of staan langs de kant te kijken. Deze foto kwam mij weer voor de geest toen ik deze week een bericht over half lege schappen in de supermarkt las.

Uit onderzoek uitgevoerd door Erica van Herpen van de Wageningen Universiteit blijkt dat mensen bij voorkeur de wijn pakken die in een half leeg schap staat. En die wijn vinden ze ook daadwerkelijk beter van smaak. Als zoveel anderen die wijn gekocht hebben, zal het wel een goede wijn zijn. Dus als je zelf niet goed weet te kiezen, dan ga je af op de keus van anderen, zichtbaar in een leeggekocht vak. Dat is de wijsheid die een halfleeg vak uitstraalt.

Het gedrag wat hier beschreven wordt heet een bandwagon-effect. Het is de neiging om iets te doen, in iets te geloven, eenvoudig omdat anderen dat ook doen. De uitdrukking wordt al meer dan honderd jaar gebruikt bij Amerikaanse verkiezingen, waarbij mensen aanvankelijk letterlijk op de muziekwagen sprongen van de kandidaat die verwacht werd te winnen. Mensen sluiten zich graag aan bij winnaars, is het idee.

Als zoveel mensen zich aansluiten, doen ze dat vast niet voor niks. En dus moet ik ook maar achter de muziek aan, ik wil niet achter blijven. Het bandwagon-effect versterkt zichzelf, het wordt een hype. Zo kunnen in verkiezingstijd peilingen in de pers verschijnen dat iemand aan de winnende hand is, met als gevolg dat meer mensen zich achter die kandidaat scharen. De peiling wordt dan een soort selffulfilling prophecy, door iemand als winnaar te portretteren maak je hem vanzelf tot de beste.

Dat bandwagon-effect kun je ook zien binnen de gezondheidszorg. Terwijl er in de jaren zestig en zeventig weinig werd geschreven over trauma en traumabehandeling veranderde dat in 1980 met de introductie van het begrip posttraumatische stress stoornis. Na een voorzichtige start ontstond er een explosieve groei in onderzoek en hulpverlening op dit terrein. Traumaproblematiek is in. Een bandwagon-effect, iedereen springt op de rijdende trein, concludeerde Kleber dan ook in de oratie bij zijn benoeming tot hoogleraar twee jaar geleden.

Maar zit er niet een kern van waarheid in dat effect? Als anderen een bepaalde keus maken, dat doen ze toch niet voor niets? Bovendien kan het heerlijk zijn om ergens niet over na te denken, maar gewoon de keus van anderen volgen. En, als gezegd wordt dat twee meer weten dan één, dan geldt dat toch zeker voor nog grotere groepen? Misschien is er wel een 'wisdom of the crowds', een 'wijsheid van de massa'. Daarover schreef James Surowiecki een boek.

In dit verband wordt wel een experiment uit 1907 genoemd waarbij kermisgangers het gewicht moesten raden van een os. Het gemiddelde van de bijna 800 schattingen lag slechts 1 pond naast het echte gewicht van het rund, dat 1197 pond bedroeg. Voor sommigen is dat een duidelijk bewijs dat er wijsheid ligt opgeslagen in de massaliteit van mensen. Is dit ook niet waar Wikipedia gebruik van maakt?

Is er dan toch de wijsheid van het lege schap? Als je het precies bekijkt, is er vaak sprake van cognitieve bias. Er worden denkfouten gemaakt. Zo weet je niet waarom het vak half leeg is. Misschien is het vak al lang half leeg, is het een product van matige kwaliteit en kan het niet meer geleverd worden. En zelfs als je ziet dat iedereen uit dat vak pakt, misschien doen ze dat omdat ze zien dat iedereen uit dat vak pakt. En weet niemand hoe de wijn is. Eén voordeel: als de wijn niet goed uitpakt, ben je niet de enige die met zo'n matige fles blijft zitten!

Er is veel bandwagon-gedrag onder mensen. Aansluiten bij de grote groep kan veilig zijn en gemakkelijk zijn, en scheelt denkwerk . En echt slecht zit je nooit met zo’n keus. Want je zit goed, of met zijn allen verkeerd, en dat is altijd beter dan alleen een verkeerde keus maken. En voor degenen die liever niet met de massa meelopen is er het snob-effect. Dan willen mensen juist niet meedoen met de massa, en willen exclusief zijn. Dat snob-effect zou meer optreden in kledingwinkels. Hoewel? Modetrends tonen misschien ook wel de wijsheid van lege schappen.