De macht van punten en komma's

De dokter zei: de patiënt is weer beter. De dokter, zei de patiënt, is weer beter. Met deze bekende zin kan mooi geïllustreerd worden dat het gebruik van leestekens van invloed is op de betekenis van een zin. En dat kun je niet alleen bij het lezen zien, ook als je de zin uitspreekt is het verschil in betekenis te horen. Wie is nu van mening dat de ander ziek was en nu gelukkig weer beter? Had de dokter een tijd verstek laten gaan, of had hij gewoon zijn werk gedaan? Het is maar wie er wat zei, de dokter of de patiënt.

In een therapie kwam dit laatst ook aan de orde. Was het laatst boos en wanhopig weglopen van huis nu de oorzaak van het verslechteren van de relatie? Of was de patiënt weggelopen vanwege een al verslechterde relatie? Het is als met het kip en het ei, wat was er eerder?

Het gaat over communicatie. En over die communicatie schreef Paul Watzlawick, die vorig jaar overleed op 85 jarige leeftijd. Hij zei bijvoorbeeld: ‘ Je kan niet niet-communiceren’. Daarmee bedoelde hij dat je altijd met je gedrag iets zegt, dat alle gedrag communicatie is. Ook als je niets zegt, is dat vaak veelzeggend. En deze Paul Watzlawick introduceerde het probleem van de interpunctie, onder andere in zijn meest gelezen boek “De pragmatische aspecten van de menselijke communicatie”.

De interpunctie in taal bestaat uit de punten, komma’s en andere leestekens. Die leestekens ordenen de woorden zo dat er zinnen of delen van zinnen ontstaan. En zoals met de zin over de dokter en de patiënt duidelijk werd, het maakt nogal wat uit waar je de punten en komma’s neerzet. De betekenis van een zin kan er volledig door veranderen.

Ook in onderlinge communicatie brengen mensen interpunctie aan, zo stelt Watzlawick. En daarmee geven ze aan hoe je onderlinge en samenhangende gedragingen kunt ordenen.

Een voorbeeld. Een echtpaar heeft al langere tijd onenigheid. De man is vaak passief en trekt zich terug, de vrouw is regelmatig kritisch hierover en spreekt hem daarop aan, waarop de man zich het liefst terugtrekt, en de vrouw … enz. Wat zeggen ze hier nu over? De vrouw: ‘Ja, geen wonder dat ik op je vit, kijk maar, jij doet ook niks en trekt je steeds terug’. De man: ‘Dat moet jij nodig zeggen, kijk hoe je steeds opnieuw kritiek op me hebt, daar heb ik geen zin in, dan trek ik me wel terug’.

Karakteristiek is ook de communicatie van kinderen na een uit de hand gelopen ruzie. Het ene kind tegen de juf: ‘Hij begon!’ Het andere kind: ‘Nietes, hij begon met slaan’. Nietes. Welles. Wie is er begonnen? Ouders en juffen hebben er vaak het volgende op gevonden: waar twee vechten, hebben twee schuld. Want het is niet zo gemakkelijk om te zeggen waar het begon. Want wat je begin noemt, was ook weer reactie op iets wat daar weer aan vooraf ging. Enz. Het is maar net waar je een punt zet, of waar een komma.

Maar het is toch ook belangrijk om te weten wie er begonnen is? Het is maar hoe je het bekijkt. Om iets op te lossen hoef je vaak niet precies te weten hoe het probleem is ontstaan. Het is zelfs de vraag of dat goed kan. Je gaat er dan namelijk vanuit dat het ene de oorzaak is en het andere het gevolg. Maar wat je oorzaak noemt, is zelf ook weer gevolg van iets anders. En wat je gevolg noemt zal weer oorzaak zijn voor andere reacties.

Waarom doen het ruziënde paar zoals het doet? Waarom blijven ze bij elkaar? Vragen naar de verklaring zijn niet gemakkelijk te beantwoorden. Watzlawick geeft aan dat je in plaats van naar het waarom ook goed kan kijken naar het hoe. Hoe verloopt de communicatie tussen de man en de vrouw? Dus het gedrag beschrijven in plaats van verklaren. Hoe communiceren wij? Een beschrijving van communicatie of gedrag kan een goed uitgangspunt zijn voor het maken van andere keuzes.

Alle gedrag is communicatie, en het is maar net waar iemand de punten en komma’s neerzet. Want dat maakt uit wie de schuld krijgt, zielig is, machteloos, wie er begrip moet hebben of wie er iets moet veranderen. De macht van punten en komma’s. Waar zet je die? Misschien staan ze al heel lang op vaste plaatsen. Wat gebeurt er wanneer je die komma’s of punten op een andere plek zet?