De eenzaamheid van een leugen

Gemiddeld twee maal per dag. Dat wordt gezegd van het aantal malen dat mensen tegen elkaar liegen. Gemidddeld. Want buiten de deur liegen we wat meer dan in de beslotenheid van het huis, en in het begin van de relatie liegen we meer dan na de viering van het vijfentwintigjarige huwelijk. Maar gemiddeld dus tweemaal per dag. Elke dag. O ja, en per persoon. Mannen zouden wat meer liegen uit eigen belang, vrouwen liegen wat meer met onechte complimentjes.

Liegen kan op allerlei manieren. We laten een deel van het verhaal weg, we maken de vakantie net wat mooier dan hij was, of we verzinnen een smoes omdat we iets vergeten zijn en dat niet durven zeggen. We liegen overigens niet in het wilde weg. De man die stevig heeft gedronken zegt tegen zijn vrienden dat het wel dertig flesjes waren, maar tegen zijn vrouw dat hij hooguit een paar glazen heeft gehad. En ongetwijfeld is geen van beide waar.

Mensen, zo wordt gezegd, hebben liegen nodig in hun sociale functioneren. De algemene opvatting is dat leugens de smeerolie van het sociale verkeer zijn. Om je te beschermen tegen lastige vragen, om je zelfrespect te behouden, om goed contact met anderen te houden, etc. En ik kan dat goed volgen, en lever mijn bijdrage aan het gemiddelde van twee leugens. Omdat ik het nodig heb, zo weet ik nu.

Bij Pinokkio groeide zijn neus als hij loog. Er zijn onderzoekers die zeggen dat de neus van mensen daadwerkelijk licht opzwelt bij liegen, als gevolg van een sterkere doorbloeding. In films zien we de leugendetector, feitelijk een apparaat wat stress meet. Vanuit de veronderstelling dat bij liegen de stress toeneemt. Te lange mailtjes, vaag taalgebruik, wegkijken, het wordt allemaal genoemd als kenmerkend voor liegen. Maar onderzoekers stellen vast dat leugens en leugenaars niet gemakkelijk te ontmaskeren zijn.

Maar er zijn toch ook mensen die niet liegen? Zeker is dat er mensen zijn die zeggen dat ze niet liegen. Zo zei een partner van een patiënt dat hij vroeger altijd precies zei wat hij dacht tegen zijn vrouw, bijvoorbeeld als ze hem vroeg of hij haar kleren mooi vond. Dat was vroeger, nu deed hij dat niet meer. Hij hoefde ook niets meer te zeggen, want zijn vrouw was opgehouden het hem te vragen.

Dit voorbeeld maakt duidelijk dat er meer is dan liegen en waarheid spreken. De man is niet in staat vriendelijk en inlevend te reageren op de vraag van zijn vrouw. Hij hoort slechts dat hem gevraagd wordt om precies te zeggen wat hij dacht van de kleren. Op haar enthousiasme over haar nieuwe kleren reageert hij niet. Of misschien stelde ze haar vraag omdat ze onzeker was, maar hij hoorde haar niet. Hij sprak alleen waarheid vanuit zichzelf.

Liegen en waarheid spreken hebben te maken met het contact tussen mensen. Bij de man was er onvermogen om goed contact te maken met zijn vrouw, en hij kon alleen maar zijn eigen waarheid zeggen. Het omgekeerde gebeurt ook, namelijk dat iemand liegt uit hetzelfde onvermogen om goed contact te maken. Ik zal een voorbeeld geven uit de praktijk.

Een tijdje geleden kwam een vrouw van een jaar of vijf en twintig in behandeling. Zij werkte sinds acht jaar als secretaresse bij een kantoor in Leeuwarden. In het weekend ging ze met haar vrienden uit. Het ging goed op haar werk, recent had ze nog een loonsverhoging gekregen. Met het laatste personeelsuitje was ze niet mee geweest, ze voelde zich niet helemaal fit. Haar probleem? Er was geen werk, geen loonsverhoging, geen personeelsuitje. Zij was geen secretaresse, ze zat thuis, achter de gordijnen, want ze mocht niet gezien worden door haar vriendinnen. Want die zag ze wel in het weekend. En die mochten niet weten dat ze al jaren loog over werk, en over allerlei andere zaken.

De vrouw verstopte zich letterlijk, in haar huis. Liegen is een soort verstoppen, je verbergen voor de ander. De vrouw was somber en eenzaam, maar ze kon daar niet over spreken, bang als ze was dat dan alles uit zou komen. Ze moest haar gevoelens weg stoppen. De aandacht van haar vriendinnen was gericht op de door haar verzonnen persoon, degene die zogenaamd werkte, die niet bestond. De vriendinnen konden geen aandacht hebben voor haar, want ze kenden haar niet, en zij kende zichzelf niet. Zij was eenzaam, dodelijk eenzaam.

Nu zijn dergelijke extreme vormen van liegen en een gefantaseerde wereld creëren voor de meeste mensen geen dagelijkse praktijk. Maar ik denk dat in elke leugen we ons een klein beetje verstoppen voor de ander. Twee dagelijkse leugentjes hebben geen grote gevolgen als er genoeg andere momenten zijn waarin we wel echt contact met de ander maken, zonder te liegen. Zonder ons te verbergen. Want leugens kunnen mensen eenzaam maken.