TomTom voor thuis

Wie bij het autorijden gebruik maakt van een navigatiesysteem kan gemakkelijk de weg vinden in Nederland of daarbuiten. In mijn Mondeo is het de warme stem van Eva in het programma TomTom die me gidst door het verkeer.

Laatst kwam ik TOM tegen, de helft van bovenstaande naam. Het ging gelukkig niet om een half navigatiesysteem, want half de weg vinden wordt meestal fors verdwalen. Een collega gaf een presentatie van testonderzoeksmateriaal wat gebruikt wordt om het functioneren van mensen met een autistiforme stoornis in kaart te brengen. In dat verband ging het toen over Tom, wat de afkorting is van Theory of mind.

Een nederlandse vertaling die ik tegenkwam was: theorie van het inlevingsvermogen, hoewel niet ieder vindt dat deze weergave de lading dekt. De meest gebruikte omschrijving van Theory of mind is: het vermogen om aan anderen en zichzelf gedachten, gevoelens, wensen en bedoelingen toe te schrijven. Vanuit dit vermogen kunnen mensen het gedrag van anderen begrijpen of voorspellen. Belangrijk is het besef dat een ander de wereld vanuit zijn eigen perspectief beziet, wat een heel ander perspectief kan zijn dan de wijze waarop jezelf naar dingen kijkt.

Dit besef van verschillende binnenwerelden bij de ander en jezelf wordt mee ontwikkeld in interactie met vader of moeder. Wanneer een jong kind de afstandsbediening als een bootje probeert te laten drijven in het aquarium kan een ouder laten merken aan het kind dat hij snapt dat het kind alleen maar wilde spelen (binnenwereld van het kind), maar dat het apparaat zo wel kapot gaat en dat je als ouder dat jammer vindt (binnenwereld van ouder). Kortom, de ouder leeft zich in de wereld van het kind in, geeft daar woorden aan en vertelt ook wat er in de ouder zelf omgaat.

Een helder onderscheid tussen binnenwerelden en de buitenwereld is belangrijk. Want uit gedrag (buitenwereld) kan je niet direct een bedoeling (binnenwereld) afleiden. Soms kunnen mensen zich wel goed inleven in de binnenwereld van een ander. Sommige schrijvers kunnen dit ook prachtig. In een aansprekende roman is een auteur erin geslaagd de belevingswereld van een ander invoelbaar te verwoorden.

Een belangrijk aspect van Theory of mind is dus dat je het leert bij je ouders. Die het overigens weer geleerd hebben van hun ouders. Wie als ouder het vermogen heeft tot inleven in een ander kan vanuit zijn eigen vermogen tot Tom het vermogen tot Tom bij zijn kinderen ontwikkelen. Zodat een kind ook leert denken en handelen vanuit eigen bedoelingen en rekening gaat houden met wensen van een ander.

En zo kom ik op TomTom voor thuis. Je kan Theory of mind zien als een navigatiesysteem wat helpt om goed de weg te vinden in het sociale verkeer. Om het gedrag van een ander te begrijpen of in te schatten hoe een ander zal reageren. Of je vraagt ernaar. Maar ook om te beseffen dat een ander jouw bedoelingen niet zomaar goed begrijpt, zeker als je niet helder maakt wat je wil.

Met een half navigatiesysteem verdwaal je zomaar. Dat betekent in dit verband dat iemand die het vermogen tot inleven in de ander niet heeft geleerd, moeite heeft met het goed begrijpen van een ander. Dat kan zich bijvoorbeeld uiten in egocentrisch gedrag. Dat is niet hetzelfde als egoïstisch gedrag, waar iemand bewust slechts eigen belang nastreeft. Met egocentrisch bedoel ik dat mensen zich niet kunnen indenken dat een ander iets anders wil dan zij zelf, wat zij zelf zien of beleven is de werkelijkheid. Vandaag zei een patiënt het zo tegen me: nu besef ik dat dit niet de werkelijkheid is, maar alleen mijn beeld van de werkelijkheid.

Een ander gevolg van een slecht functionerend sociaal navigatiesysteem kan zijn het te snel betrekken van situaties op jezelf. Als je het idee hebt dat een ander wat weinig aandacht heeft of even de wenkbrauwen fronst terwijl je in gesprek bent, kun je dat op jezelf betrekken. Mogelijk was je al bang dat je niet interessant was, en zien je nu in het gedrag van de ander de bevestiging hiervan. Maar dan besef je onvoldoende dat de ander zelf ook gedachten heeft, en dat die gedachten zijn gedrag sturen. Jouw denken is niet het denken van de ander.

Soms is er een aangeboren structureel tekort waar het gaat om een Theory of mind, zoals bij ernstig autistiforme stoornissen en is de verstoring onomkeerbaar. Bij vele anderen gaat het om een niet geleerde vaardigheid die later alsnog (deels) geleerd kan worden. Daar kan (langdurige) therapie voor nodig zijn, zoals bij mensen die ernstig getraumatiseerd zijn of een persoonlijkheidsstoornis hebben. En soms moeten mensen hun TomTom gewoon even opladen of aanzetten. Succes met de sociale navigatie, of TomTom, zou ik willen zeggen.