Elk nadeel heb zijn voordeel

Als er één groep mensen is die weet wat een nadeel is, dan zijn het wel mensen die ziek zijn. Gezond zijn is een groot goed, ziek zijn doet daar ernstig afbreuk aan, en het lijkt dan ook niet voor de hand te liggen om het bij zieken over voordelen te hebben, of het moest de fruitmand zijn. Sommigen spreken niet slechts van voordeel, maar zelfs van winst, ziektewinst. Alsof iemand ervoor kiest om ziek te zijn, alsof het zo leuk is. Je zou zelf maar eens ernstig ziek zijn, dan praatte je wel anders. Het blijft hoe dan ook verlies, zo is de reactie.

Ziektewinst zegt dat mensen òòk voordelen halen uit de klacht of kwaal die ze hebben. Er zijn een aantal vormen. Primaire ziektewinst heeft te maken met het feit dat je door je klacht iets vermijd. Een voorbeeld is de vrouw met hoofdpijnklachten die geen zin in seks heeft en tegen haar man zegt: nee, vanavond niet, ik ben te moe en heb hoofdpijn. Primaire ziektewinst gaat er dan overigens vanuit dat dit geen smoes is, maar dat de hoofdpijn werkelijk aanwezig is.

Secundaire ziektewinst wil zeggen dat iemand door zijn klacht niet alleen iets naars vermijd maar ook direct voordeel uit de klacht haalt. De vrouw met hoofdpijn ontmoet mogelijk in de arts iemand die aandacht voor haar heeft en goed luistert. Misschien gaat haar man, die nooit tijd voor haar had, nu wel met haar op pad naar huisarts en specialist.

Tertiaire ziektewinst slaat op het voordeel dat een ander heeft van de situatie. Mogelijk drinkt de man teveel en vindt het wel prima dat zijn vrouw hoofdpijn heeft en daarmee naar de dokter gaat, dan hoeft hij niets aan zijn gedrag te doen. Of hij krijgt veel complimenten en waardering voor de zorgzame wijze waarop hij zijn vrouw met haar klachten ondersteunt.

In mijn praktijk doen dergelijke situaties zich voor. Ook collega’s kennen dergelijke ervaringen, en één behandelend arts heeft deze in een aantal behandelverslagen vastgelegd. Twee van zijn beschrijvingen geef ik graag (in eigen woorden) door.

Zo vertelt hij over Serge, die een relatie had met Therese, een verpleegkundige die hij tijdens een eerdere behandeling en opname had leren kennen. Deze Therese was gescheiden en had een dochtertje van vijf jaar oud. Nare gebeurtenissen in het leven van Serge waren de suïcide van zijn zus Anna en het overlijden van zijn depressieve vader aan een overdosis medicatie. Mee door deze en andere omstandigheden had hij de afgelopen tien jaren niet gewerkt.

De psychotherapie vorderde weinig, en de therapeut kreeg de overtuiging dat Serge bang was voor zelfstandigheid en gewend geraakt aan zijn huidige leven, waarin hij dankzij zijn klachten en voldoende geërfde gelden niet hoefde werken.

Een andere patiënte van hem was Dora. Zij viel geregeld flauw, was regelmatig haar stem kwijt en had in haar jeugd vaak last van migraine. Op een bepaald moment hadden haar ouders op haar bureau een briefje van haar gevonden, waarin ze schreef dat zij afscheid van hen nam, omdat ze het leven niet langer kon verdragen. Haar vader had door haar klachten en gedrag nu weinig tijd meer voor zijn buitenechtelijke contacten en moest min of meer gedwongen meer aandacht geven aan Dora, wat nu weer precies datgene was wat Dora graag wilde.

De behandelingen van Serge en Dora zijn allang beëindigd, de behandelend arts was Freud. Met name in het verslag van de behandeling van Dora brengt hij de thematiek van primaire en secundaire ziektewinst nadrukkelijk naar voren en ook in één van zijn colleges in het wintersemester van 1916-1917 heeft hij hier aandacht aan besteed. Sindsdien is er veel veranderd, termen werden anders ingekleurd, maar onveranderd is de gedachte dat bij ziekte zich ook voordelen kunnen voordoen die remmend werken op het herstel. Immers, herstel maakt dat deze voordelen nu juist weer weg vallen.

De term ziektewinst vind ik problematisch. Het kan gemakkelijk het idee oproepen dat iemands klacht niet echt echt is, dat iemand simuleert. Of het verdoezelt de ernst van klachten en het lijden in geval van ziekte. Maar met het achterliggende idee kan ik uitstekend uit de voeten.

Want door te letten op de ziektewinst wordt de kans op een succesvolle behandeling vergroot. Eigenlijk maakt ‘ziektewinst’ aan de patiënt en de omgeving duidelijk wat belangrijk is voor iemand en helpt dus om op dit punt tot verbetering van de situatie te komen. Wanneer er wel ziektewinst is en deze wordt niet onderkend, dan kom je zomaar van de regen in de drup. De vrouw bij wie de hoofdpijn weg is, maar de man nog steeds drinkt, krijgt mogelijk zomaar een nieuwe klacht. Als het attent zijn op ziektewinst behandeling verbetert en terugval voorkomt dan vind ik dat een duidelijk voordeel.