Psychologie van de magie

Vanwege luchtbombardementen moest Lucy vluchten uit Londen, en kwam zolang in huis bij een oude professor op het platteland. Vele jaren later staat in datzelfde Londen Harry, een doodgewone maar ongelukkige jongen, op het station te wachten op een trein. Twee totaal verschillende verhalen, maar beide kinderen stappen vervolgens in een magische wereld.

Op mysterieuze wijze rent Harry dwarsdoor een hek naar het onzichtbare perron 9^3/4, waar de Zweinsteinexpres op het punt staat te vertrekken, en Lucy stapt door de achterwand van een klerenkast in het betoverde land Narnia en ontmoet daar de vriendelijke faun Tumnus. De verfilmde verhalen van Harry Potter en de kronieken van Narnia zorgden voor volle bioscoopzalen, met magie voor alle leeftijden.

Bij kinderen is magie heel normaal. Veel kinderen hebben de fase gekend dat ze bang waren voor de beesten die op geheimzinnige wijze onder hun bed waren gaan liggen. Soms denken kinderen dat andere mensen ziek kunnen worden van hun lelijke gedachten. Op weg naar school heeft menig kind alleen op witte tegels gelopen, omdat de zwarte niet goed zijn. Vaak is magisch denken of handelen verbonden met angst. Als je iets fout doet, heeft dat catastrofale gevolgen. Veel van dit kinderdenken werd ooit prachtig beschreven door Selma Fraiberg, in haar boek ‘De magische wereld van het kind’.

Magie hoort bij kinderen, volwassenen weten hoe de wereld echt in elkaar steekt. Dat denken we, maar magie is ook bij volwassenen nog volop aanwezig. Daarover straks meer. Het is goed om eerst eens preciezer te kijken naar wat magie is. Daar valt veel over te zeggen, maar één ding valt in elk geval op: magie onderscheidt zich van realiteit door het wegvallen van grenzen. Waar in de realiteit niet alles kan, en de mogelijkheden van mensen beperkt zijn, gelden in de magie andere wetten. Mensen kunnen vliegen, dieren en bomen kunnen praten, een kikker kan een prins worden, of omgekeerd.

Dit lijkt allemaal echt iets voor kinderen, voor sprookjes, Harry Potter of Narnia, volwassen mensen geloven daar niet meer in. Dat is ongetwijfeld waar. Maar is daarmee alle magie uit het leven van grote mensen verdwenen?

Er zijn mensen die op hout kloppen, soms ongeverfd, soms eiken, om onheil af te wenden. Deze handeling wordt met name verricht wanneer iemand net over zijn geluk heeft gesproken. Er zijn mensen die niet onder een ladder doorlopen, omdat dit ongeluk brengt. Het kruisen van het pad van een zwarte kat is een slecht voorteken, er is iets aan de hand met bepaalde vrijdagen en sommigen leggen even de vingers over elkaar. Wat is dit?

Iemand komt een kamer binnen op een feestje, het gesprek lijkt even te verstommen en iemand weet zeker dat er over hem gesproken wordt. Anderen vinden het wel heel toevallig dat het licht juist vandaag op rood staat nu ze halfziek op weg zijn naar hun werk, zou het toch beter zijn om thuis te blijven? En het is toch wel gek, dat juist toen gezegd werd dat er zo weinig moeders meehelpen op school, de juf even jouw kant opkeek. Dat deed ze expres. Wat is dit?

In de psychiatrie worden dit betrekkingsideeën genoemd, en wat eerder werd verteld over het afkloppen en de ladder heet in de volksmond bijgeloof. Betrekkingsideeën komen ook veelvuldig voor onder patiënten, zoals bij mensen met een borderline persoonlijkheidsstoornis of een schizotypische persoonlijkheidsstoornis. Bij deze laatste groep wordt het denken ‘dat allerlei zaken speciaal op jou betrekking hebben’ zelfs als eerste kenmerk genoemd.

Bij betrekkingsideeën realiseren mensen zich vaak nog wel, zij het soms maar ten dele, dat het natuurlijk niet echt zo is. Hoewel… Bij mensen met betrekkingswanen is de grens daadwerkelijk verlegd. Het is niet langer een sterk denken of bijna zeker weten, het is een vaste overtuiging geworden. De mevrouw van het journaal heeft een boodschap speciaal voor mij, mijn vader heeft zijn werk opgezegd om mij duidelijk te maken dat ik het niet goed doe, om twee voorbeelden te noemen. Betrekkingswanen kunnen voorkomen bij mensen die psychotisch zijn of een schizofrene stoornis hebben.

De films over Potter of Narnia tonen jong en oud prachtige verhalen over magisch denken en handelen. Zelf magisch denken of handelen is te zien bij kinderen, en voor wie het wil zien ook in zijn eigen leven als volwassene. Kenmerkend is dat de grens met de realiteit wordt overschreden, in de films gesymboliseerd door een hekje of de achterwand van een kast.

Wanneer de grens met de realiteit zo is vervaagd als bij een psychose, is behandeling met medicijnen van groot belang. Bij betrekkingsideeën die te beheersend worden kan cognitieve gedragstherapie helpen. En van milde vormen, zoals afkloppen wordt je niet ziek, zou je kunnen zeggen.

Maar is magie nu altijd een beetje negatief? Nee. Er zijn ook restanten van magisch denken die veel plezier kunnen geven, zoals dagdromen. Ook fantasie zou je kunnen zien als een overblijfsel van magisch denken. Veel ontwikkelingen zijn begonnen als een grenzeloze fantasie. Voor wie besef heeft van de realiteit is magie zo gek nog niet.