Beelden zonder ondertiteling

‘De beelden spreken voor zich.’ Wie naar de olympische spelen kijkt, kan zomaar dit commentaar van een verslaggever horen. Beelden spreken voor zich. Dat werd gezegd van de winnende worldpress photo van 2005, gemaakt door een Canadese fotograaf, die een vrouw in close-up laat zien, waarbij een gerimpeld vingertje van een uitgehongerd kindje tegen haar lippen ligt. En het journaal laat beelden zien van woest dansende mannen, die hun voeten afvegen aan een vlag, die even later vlam vat en hun gezichten verhit. De beelden zijn duidelijk genoeg.

Mensen zijn in staat met hun gedrag of gezicht veel uit te drukken, op zo’n manier dat de ander als het ware kan lezen wat wordt bedoeld. Een gezicht kan boekdelen spreken. Met de mimiek in een gezicht kan zoveel worden duidelijk gemaakt, dat het vergeleken wordt met de informatie die ligt opgeslagen in boekdelen.

Eigenlijk is deze vorm van ‘boekenwijsheid’ wel heel directe mensenkennis. Mensen zijn mooie boeken om te lezen, ook in de psychiatrie. In een behandeling wordt dan ook geluisterd èn gekeken. Observatie helpt om te komen tot een diagnose. Zo kan een uitdrukkingsloos gelaat een aanwijzing zijn voor depressieve klachten. Monotoon herhaalde bewegingen kunnen een indicatie zijn voor schizofrenie. Snel en met een fors volume spreken kan duiden op een manische ontremming.

Let wel: voor het stellen van een diagnose is meer nodig. Maar zorgvuldig kijken naar iemands gezicht of gedrag is wel een belangrijk hulpmiddel om een diagnose te stellen. Overigens, met een knipoog naar de uitdrukking, als een gezicht boekdelen spreekt kost het geruime tijd om dat allemaal te lezen! Sommige mensen vinden dat teveel moeite, die lezen nooit een boek, hebben geen oog voor de ander.

Ook in het gewone leven observeren mensen elkaar. Wie iemand zich slingerend ziet voortbewegen zal snel concluderen dat de ander teveel gedronken heeft. Wie een kleutertje op straat ziet, huilend en helemaal alleen, zal zich afvragen of dit kindje zijn moeder kwijt is.

Uit gedrag valt veel af te leiden. Beelden spreken een duidelijke taal, maar zijn niet het hele verhaal. Wie alleen zelf vertaalt wat hij ziet of hoort, kan er ook naast zitten. Prentenboeken zijn mooi, maar tekst bij de plaatjes kan voor volwassen het leesplezier vergroten.

Een voorbeeld. Wie iemand ziet huilen, zal snel denken dat de ander verdrietig is. Maar als het een sportster is, en ze heeft net gewonnen, dan kan het een uiting van vreugde zijn. Of ontlading van alle spanning en emoties. Of toch verdriet, omdat haar net overleden moeder er niet bij is. Want wie tranen ziet, kent daarmee nog niet de bron van de waterstroom.

De patiënte die even leek te huilen zei: let maar niet op mijn tranen, ik huil nu eenmaal gauw, dat heb ik altijd al gedaan. Met die uitspraak wees ze mij de bron van haar tranen. Zij wilde daarmee aangeven dat ze het wenselijk vond dat ik me niet teveel liet afleiden door de tranen, ik mocht ze wel met een korreltje zout nemen. Haar uitspraak bood een soort vertaling of ondertiteling van de boodschap die ze overbracht met haar tranen.

In deze situatie werd een ondertiteling ongevraagd in beeld gebracht. Uiteraard kan je ook om ondertiteling vragen: Ik zie je huilen, ben je verdrietig? De tekst van de boekdelen van een gezicht is vaak gebaat bij een vertaling of toelichting. Waarbij een goede ondertiteling nog niet altijd gemakkelijk is!

Nu even helemaal omgekeerd. Als de toelichting zo belangrijk is, wat iemand zèlf kan zeggen over wat er in hem omgaat, zou je dan ook wel zonder de beelden kunnen? Nou, ik zou willen zeggen: gelukkig hebben we de foto’s nog. Een gezicht of ogen kunnen soms meer duidelijk maken dan duizend woorden.

Ja, en soms zeggen de ogen wat anders dan de mond, en zijn iemands uitspraken niet in overeenstemming met wat zijn houding zegt. Dat is verwarrend. Wat moet je? Je kunt je schouders ophalen en verzuchten: ik snap het niet. Maar wie contact wil maken legt de ander zijn verwarring voor: wil je het voor mij ondertitelen?

Ooit woonde ik boven een HEMA, met grote schuiframen aan de winkelstraat. De vensterbanken waren breed en heerlijk om op te zitten en naar mensen op straat te kijken. Je zag lachende mensen, gehaaste mensen, vieze mensen. Sommigen maakten heftige gebaren, een ander keek dromerig voor zich uit. Ook dat waren beelden zonder ondertiteling.