Over dromen, het nachtheksje en pantoffels

Toen onlangs een man mij vertelde over de rode heks die zijn slaap verstoorde wisten hij noch ik op dat moment hoe frappant deze woordkeus was. Want het woord nachtmerrie zou afgeleid zijn van het oud-Germaanse woord ‘nachtmare’, waarbij mare heks betekent. Een volkswijsheid zei dat wie zijn pantoffels met de neuzen naar voren voor het bed neerzette kon voorkomen dat het nachtheksje op je ging zitten om boze dingen in je oor te fluisteren. Dat zegt Victor Spoormaker, een psycholoog aan de Universiteit van Utrecht, die de pantoffeltheorie niet onderzocht maar wel dit voorjaar promoveerde op nachtmerries.

Slapen is een groot goed, maar niet vanzelfsprekend. Bijna de helft van alle Nederlanders slaapt regelmatig slecht, een kwart heeft een slaapstoornis. Dromen doet iedereen, ongeveer een kwart van de totale slaap. Soms worden dromen nachtmerries. Bijna driekwart van alle Nederlanders werd ooit bezocht door het heksje.

De man vroeg zich ondertussen af wat zijn droom over de rode heks betekende. Deze vraag is ouder dan Freud, die in zijn boek Die Traumdeutung uitvoerig schreef over dromen als de koninklijke weg naar het onbewuste. In de volksmond heet het dat dromen net als versprekingen iets verraden van wat dieper in iemand leeft, waar hij zich zelf (nog) niet bewust van is.

Dromen en ons bewuste leven lijken even ver verwijderd van elkaar als het oosten van het westen. Maar soms komen ze samen. Dat gebeurt wanneer je tijdens de droom je realiseert dat je droomt, overigens zonder wakker te worden. Dat heet een lucide droom. De laatste 25 jaar wordt hier onderzoek naar gedaan, het meest recent in Nederland door Victor Spoormaker, die een tijdlang onderzoek deed in Amerika aan de Stanford University bij Stephen LaBerge, die begin jaren tachtig de eerste experimenten deed op dit terrein.

Wat heeft dit alles nu te maken met nachtmerries, lispelt het heksje boosaardig. Hoewel ik nog niet slaap, lijkt de nachtelijke bezoekster al wakker te zijn, en kan door het ontbreken van pantoffels bij mij in huis ongehinderd haar gang gaan. Het antwoord is eenvoudig. Lucide dromen kunnen helpen bij de behandeling van nachtmerries.

Behandelingen tot nu toe bestonden uit ontspanningsoefeningen, exposure of het herschrijven van de nachtmerrie. De ontspanningsoefeningen verminderen stress, en verkleinen daarmee de kans dat een nachtmerrie start. Exposure wil zeggen dat iemand zich ook overdag de enge nachtelijke beelden voor ogen haalt, waarbij de hiermee gepaard gaande angst geleidelijk minder moet worden. En bij het herschrijven oefent iemand overdag met een andere afloop van de angstdroom, om dit vervolgens ’s nachts te kunnen toepassen.

Ook de moeder van de toen nog jonge Victor adviseerde hem de droom anders te eindigen. Victor had een tijd lang last had van achtervolgingsdromen, waarop zijn moeder zei: loop niet weg, maar draai je om en jaag ze weg. Toen in de nacht vier mannen hem achtervolgden, herinnerde hij zich moeders wijze raad en draaide zich om. Hij rende op de vier boeven af, die hun wapens lieten vallen en snel wegrenden voor dat kleine joch. Dat kon niet, bedacht hij in zijn droom, en realiseerde zich op dat moment dat hij dan dus moest dromen. Dat was de eerste lucide droom van de latere onderzoeker Victor Spoorzoeker.

De droom liet hem niet meer los, hij studeerde en deed onderzoek en promoot nu de Lucide-dromentherapie als behandeling tegen nachtmerries. Feitelijk is dit een variant van de eerder genoemde methode van het herschrijven. Uit zijn onderzoek tot nu toe blijkt er ook geen verschil te bestaan in effectiviteit tussen deze twee methoden.

Lucide dromen kun je volgens Spoormaker leren. Kern is dat je je tijdens een droom bewust wordt dat je droomt. Wie zich overdag regelmatig de vraag stelt of hij droomt, en het antwoord toetst aan wat hij ziet of hoort, zal mogelijk zich ’s nachts deze vraag ook stellen, met alleen een andere uitkomst van de toetsing. Ook is het van belang dat je leert meer dromen te onthouden. Dat kan door ze op te schrijven, het liefst direct. En als het lukt? Sommigen geven aan te dromen als kijken ze een spannende film. Anderen geven aan ook zelf actief te kunnen worden en zo de droom te kunnen sturen.

En als het de man nou niet lukt om met lucide dromen de rode heks te verjagen? Want ook volgens Spoormaker past deze aanpak niet bij iedereen. Ik stel voor dat we dan weer terug gaan naar de in het begin genoemde volkswijsheid. Het is een kleine investering, maar mogelijk kunnen pantoffels net het verschil maken tussen droom en nachtmerrie. Let er wel even op dat de punten naar het bed toe staan!