Het onbewuste

Vaak wordt het onbewuste niet bemind. Is het vanwege onbekendheid? In het kloeke Medisch Handboek in mijn boekenkast zoek ik in de index een verwijzing naar het onbewuste. Echter, in de rij tussen obstipatie en oorsmeer heb ik het onbewuste tevergeefs gezocht. Mogelijk werd het terecht niet vermeld. Het onbewuste kan niet worden weggehaald als een blinde darm, of gevuld worden met siliconen om mee te pronken. En al zou dat laatste kunnen, lekkage die onbewust blijft is een onaanvaardbaar medisch risico.

Gelukkig lekt het onbewuste zelf wel, bijvoorbeeld in dromen of freudiaanse versprekingen. Dat biedt de kans kennis te verkrijgen over het onbewuste. Dromen zijn de koninklijke weg waarlangs het onbewuste zich kenbaar maakt, zij het in verhulde vorm. Daarmee zijn we aangeland bij Freud, die het begrip onbewuste inhoud en betekenis gaf. Botsende emoties en belangen waar we geen raad mee weten worden verdrongen naar het onbewuste, maar laten zich niet volledig de mond snoeren. In dromen en versprekingen krijgen de naar de stilte van het onbewuste verbannen emoties weer stem.

Er is dus freudiaanse kennis met bijbehorende versprekingen en dromen, maar wat zegt de huidige wetenschap over het onbewuste? Om dat goed in kaart te brengen helpt het om te zien over welk aspect van het onbewuste het gaat.

Onbewust kan verwijzen naar processen die buiten ons bewustzijn blijven. Veel leerprocessen blijken automatisch te verlopen. Kinderen zijn op jonge leeftijd in staat de grammaticale regels van hun moedertaal zich eigen te maken zonder deze regels te kennen. Maar ook experimenten bij volwassenen toonden aan dat deze in staat waren grammaticale regels van een kunstmatige taal toe te passen zonder deze bewust te kennen.

In het verlengde van bovenstaande kan de subliminale waarneming worden genoemd. Subliminaal wil zeggen dat bijvoorbeeld een woord of beeld op een scherm zo kort wordt getoond dat het niet bewust te zien is. In 1957 claimde Vicary dat hij in een film enkele malen de tekst ‘drink meer cola’ had gemonteerd. Niemand had de tekst gezien, maar in de pauze werd fors meer gedronken! Dit onderzoek is later aangevochten, maar subliminaal waarnemen is wel degelijk mogelijk.

Zo liet Allport in 1977 steeds twee woorden op een scherm verschijnen, waarbij het bovenste woord subliminaal werd aangeboden. Wanneer de twee woorden verband met elkaar hielden, bijvoorbeeld het woord ‘paard’ zichtbaar en ‘koe’ subliminaal, werd ‘paard’ sneller benoemd dan wanneer bij het woord ‘paard’ kort het woord ‘melk’ werd aangeboden. De proefpersonen ontkenden dat er steeds een tweede woord was aangeboden!

Wanneer tijdens een lawaaierige receptie door een paar mensen even verderop je naam wordt genoemd wordt dit door veel mensen gehoord, zonder dat het gesprek bewust gevolgd werd. Ook dat geeft aan dat er een niet bewuste, subliminale verwerking van de achtergrondgeluiden heeft plaats gevonden. Dit wordt het cocktailparty effect genoemd.

Kan informatie verdrongen worden naar het onbewuste? In een tweetal experimenten toonden Wegner en collega’s in 1996 aan dat het in opdracht bewust verdringen van beelden van een filmfragment mogelijk was. De herinneringen van proefpersonen aan het filmfragment bleken later meer gefragmenteerd te zijn dan die van controlegroepen. De bewuste verdringing bleek deels effectief: het onbewuste als een psychische prullenbak voor niet gewenste beelden.

Over het onbewuste valt nog veel te zeggen. Onbewuste automatische leerprocessen zijn helpend, soms helpt verdringen van nare gedachten of pijnlijke gevoelens het leven draaglijker te maken. Andere mensen krijgen er vroeg of laat last van, bij hen stagneert door de verdringing een goede verwerking.

Is het bewustzijn het topje van een ijsberg, met het onbewuste als het grootste deel van de ijsberg onder water? Mogelijk wel. Naar mate meer duidelijk wordt hoe informatieverwerking en het geheugen functioneren, hoe emoties verwerkt of weggestopt worden zal het onbewuste een deel van haar geheimen prijsgeven. Maar ik denk dat er steeds weer nieuwe vragen opduiken. Zodat er steeds opnieuw gezocht zal worden naar een begrip als het onbewuste, wat duidt op dat wat we niet kennen of begrijpen van het psychisch functioneren.

Ach, alles te weten maakt niet gelukkig, wordt wel gezegd. Of werd deze gedachte vanuit mijn onbewuste gestuurd? Daarvan ben ik me niet bewust, maar dat kan ook niet.