E pur si muove

In 1633 werd Galileo Galilei door de kerk gedwongen zijn uitspraken te herroepen. Hij had met behulp van een telescoop de zon, de planeten en hun banen geobserveerd en was tot de overtuiging gekomen dat de aarde om de zon draaide. Deze visie had hij uitgedragen in een boek wat een jaar eerder was verschenen. Onder druk herriep hij zijn visie en stemde in met de toen dominante visie, dat de zon om de aarde draaide. Het verhaal wil dat, toen hij wegliep, zijn lippen bewogen en de zin e pur si muove vormden. Wat betekent: en toch beweegt zij, namelijk de aarde. Over de betrouwbaarheid van dit verhaal bestaat de nodige twijfel, maar hij heeft het vast en zeker gedacht.

In september 2004 verscheen in PSY, een tijdschrift over geestelijke gezondheidszorg, een interview met Martin Appelo. Deze psycholoog vertelt daarin over een door hem ontwikkelde methodiek, die betrekking heeft op attitudes. Om duidelijk te maken wat hij bedoelt geeft hij een situatieschets van de gang van zaken op een opnameafdeling. Patiënten zitten in de huiskamer of drentelen op de gang, verpleegkundigen zitten in hun kantoor, om over te dragen of te vergaderen, met op de deur het bordje niet storen. De patiënt die toch op de deur klopt, krijgt de wind van voren, omdat ze immers aan het overleggen zijn!

Wat Martin Appelo betreft moet deze houding radicaal anders. De verpleegkundigen moeten in de huiskamer normale dingen doen met patiënten, zoals een cake bakken, film kijken of samen vakantiefoto’s inplakken. Het wereldbeeld van hem is dat patiënten niet als planeten horen te cirkelen rond de verpleegpost, maar in het middelpunt dienen te staan.

Het risico bestaat dat er net als in de tijd van Galileo nu verhitte discussies ontstaan over de houdbaarheid van deze waarnemingen en overtuigingen. Waarbij voor- en tegenstanders in de verpleegpost verdwijnen. En natuurlijk zijn er terecht de nodige vragen. Maar er is een centrale gedachte in het betoog van deze psycholoog die boeit. Hij vraagt namelijk aandacht voor de communicatieve kant van gedrag. Verpleegkundigen die slechts uit hun kantoor komen om onrust de kop in te drukken geven daarmee de boodschap af dat een patiënt gek moet doen om aandacht te krijgen van een normaal mens, aldus Appelo.

Naar communicatie is veel onderzoek gedaan. Paul Watzlawick stelde dat elke communicatie inhoudelijke en relationele componenten bevat. Het inhoudelijke aspect wordt uitgedrukt in de woorden, het relationele of betrekkingsaspect wordt zichtbaar en hoorbaar in intonatie, mimiek of lichaamshouding.

Een voorbeeld: een arts die mompelend vanachter zijn bureau met zijn patiënt spreekt maakt daarmee iets duidelijk over de relatie. Maar let op: het hoeft niet in het bureau te zitten. Mijn huisarts heeft op het bureau een computer staan en draait het beeldscherm zo dat we samen kunnen lezen wat hij intoetst ten aanzien van de klachten en de behandeling. Mee door dit gedrag voel ik me serieus genomen en gewaardeerd.

De observaties van Appelo richten zich op de communicatieve kant van gedrag van medewerkers in de gezondheidszorg. Terecht vraagt hij hier aandacht voor. Want wanneer inhoud en betrekking niet overeenstemmen, de ontvanger vooral zal afgaan op de betrekkingsaspecten van de boodschap. Als een ander op verveelde toon zegt: nou, leuk hoor, zal dit niet snel als zodanig opgevat worden, ook al zijn de woorden positief. Het is de toon, die de muziek maakt, ook hier.

En communicatie stopt niet. Zo is het sluiten van een deur niet het einde van de communicatie, maar een voortzetting ervan. Communicatie door middel van gedrag is echter gemakkelijk vatbaar voor misverstanden. Wat betekent het openen of sluiten van deuren, wat zegt dat over de relatie? De gesloten deur betekende in de schets van Appelo: alleen bij amok komen we uit ons hok. Maar een gesloten deur kan ook staan voor zorgvuldig omgaan met mensen en hun individuele verhaal.

Appelo heeft duidelijk een punt gemaakt als hij aandacht vraagt voor de gedragsaspecten van communicatie in de psychiatrie. Wat maken we de ander, mogelijk onbedoeld, door ons gedrag duidelijk? Daarbij weet hij dat medicatie en behandeling, overdracht en beleidsoverleg noodzakelijke instrumenten zijn in de behandeling. Maar hij benadrukt dat gedrag van medewerkers van wezenlijke invloed is op het contact met de patiënten. En dat sluit ook aan bij een scala aan onderzoeksgegevens waarin duidelijk wordt dat de werkzaamheid van behandelingen voor een groot deel mee bepaald wordt door algemene factoren, zoals aandacht, warmte, echtheid, belangstelling.

E pur si muove, zo stond eens pontificaal op de kleding van een secretaresse. Ze bleek bij navraag zich niet bewust van de betekenis. Zij staat daarin niet alleen. Wij allen bewegen en gedragen ons en zijn ons van de communicatieve betekenis vaak niet bewust.