Een bevrijd geweten

In de documentaire ’Naar eer en geweten’ komen vanavond sporters aan het woord die meededen aan de Olympische Spelen van Berlijn 1936. Naast mooie sportbeelden is er vooral aandacht voor morele keuzes: deed je mee aan Spelen die in het teken stonden van Nazi-propaganda? Kon je, na de oorlog, de hand schudden van een collega-sporter die lid was geweest van de NSB?

Vorig najaar werd in België in een dossier getiteld ‘Mijn geld. Goed geweten?’ een verband gelegd tussen particulier spaargeld en de financiering van de oorlog in Irak. In het document werd onthuld welke vijf grote banken wapenbedrijven financieren. Enkele maanden eerder had bij massabetogingen tegen deelname van België aan de oorlog in Irak de leuze geklonken ‘not in my name’, wat nu werd aangevuld met ‘not with my money’.

Ook buiten oorlogstijd zijn er gewetensconflicten. Zo wordt gesproken van een groen geweten, in de strijd om het milieu, of van een sociaal geweten, bij het vechten tegen maatschappelijke misstanden. Bij het geweten van Shell denk je aan de moraal van deze oliegigant of andere bedrijven. Soms wordt gesproken van gewetensbezwaren, bijvoorbeeld van een ambtenaar of van het financiële geweten van topmanagers.

Wat is dat geweten? In de psychoanalytische theorie vormt het geweten samen met onze idealen en zelfobservaties het superego. Het geweten en ons ideale zelf worden in de kindertijd gevormd. Het is het verinnerlijken van de wensen en geboden en verboden van ouders. Daarbij gaat het niet alleen om wat expliciet uitgesproken wordt, maar ook om alles wat een kind tussen de regels door leest en ervaart. Vanzelfsprekend zal wat van de ouders niet mag of juist moet vaak in tegenspraak zijn met wat het kind wil.

Het kan naar twee kanten mis gaan met de gewetensvorming. Gewetensfuncties kunnen niet of gebrekkig ontwikkeld zijn. Dat is bijvoorbeeld het geval bij mensen met een antisociale persoonlijkheidsstoornis. Soms functioneert het geweten matig, omdat van velen met Godfried Bomans gezegd kan worden dat zij hun goede geweten danken aan hun slechte geheugen.

Maar het geweten kan ook te sterk gevormd zijn, zoals bij neurotisch functionerende mensen. Ze worstelen met strenge verboden of streven hoge, niet realistische idealen na. Perfectionisme is hiervan een voorbeeld, wat gepaard kan gaan met angstige of depressieve gevoelens.

Beide uitersten – te weinig en teveel geweten – werden door P.A. Genestet in het gedicht Verstand en Geweten mooi verwoord:

Waar die twee één zijn, daar is ’t recht
’t gewetenloos verstand is slecht
en ’t onverstandig geweten
maakt menigeen bezeten

Als het geweten in belangrijke mate gevormd wordt door ouders of omstandigheden, impliceert dat niet een grote toevalligheid wat in het geweten een plek krijgt? Inderdaad zijn er grote interculturele verschillen te ontdekken. Zo is bijvoorbeeld bloedwraak voor de ene bevolkingsgroep een zaak van eer en geweten, terwijl anderen hiervan gruwen en vanuit hun geweten dit als grof onrecht bestempelen.

Het geweten lijkt niet eenduidig te zijn. De een steunt de inval in Irak met een beroep op zijn geweten, de ander verfoeit diezelfde strijd vanuit zijn eigen overtuiging. Maar met alle verschillen valt één ding op: Het geweten heeft betrekking op goed en kwaad, op wat gewenst is en wat niet hoort.

Geweten heeft dus betrekking op het maken van keuzes, op het in overeenstemming brengen van de wijze van leven met waarden en normen. Mensen kunnen zich benauwd voelen door de onredelijke last van een te streng geweten. Voor hen zou het goed zijn wanneer ze hun geweten bevrijden van de onterechte last wat niet reëel is. Soms komen mensen in gewetensnood, wanneer ze niet doen wat in overeenstemming is met hun waarden en normen. Zij kunnen zich bevrijd voelen wanneer ze handelen naar hun geweten.

In de Europese grondwet is in artikel II-10 vastgelegd dat ieder recht heeft op vrijheid van geweten, naast de vrijheid op gedachte en godsdienst. Hier wordt vast bedoeld dat anderen respect dienen te hebben voor de overtuigingen en het geweten van een ander. Maar het is ook goed zelf respect te hebben voor je eigen geweten. Wat is bepalend in je leven?