Een veelkeurige wereld in zwart-wit

De warme voorjaarszon van zondag voelde al anders dan de winterzon van de laatste maanden. Weliswaar dragen de bomen nog geen blad en zijn slechts knoppendragende zwarte takken te zien en nat groen van uitlopende bollen in koude grond. Maar die eerste huidstrelende stralen van het voorjaar geven kleur aan wat voor ogen is, waarbij in onze tuin het geel van de winterjasmijn elk jaar koploper en voorbode is van alle kleuren die nog komen. Met onze ogen zijn we in staat licht en donker, zwart en wit, vormen en kleuren te onderscheiden. Een prachtige wereld met voor alles zijn eigen plek.

Wie depressief is ziet niet zoveel kleur in het leven. De werkelijkheid is grauw geworden, het licht dof en flets. De ogen van iemand die manisch is zien daarentegen slechts extreem heldere kleuren en raken blind voor noodzakelijke contrasten, met alle noodlottige gevolgen van dien. Stemmingen kunnen gezien worden als kleuren, waarbij zwart en wit gebruikt worden om extremen aan te duiden.

Ook het taalgebruik met betrekking tot het denken maakt graag gebruik van kleurassociaties. Zo wordt bij zwart – wit denken genuanceerde meningsvorming verdrongen en de werkelijkheid in een kinderlijk goed of fout opgedeeld. Een voorbeeld. Een werkzoekende die voor de derde keer bij een sollicitatie wordt afgewezen, verzucht: het wordt nooit wat met mij, ik kan net zo goed gelijk bijstand aanvragen.

Wanneer gaat iemand zwart-wit denken? Onderzoek heeft uitgewezen dat zwart-wit denken met name optreed onder stress. Dat is een fenomeen wat ieder wel uit eigen ervaring kent. Als je plotseling door boosheid wordt gegrepen zul je je onredelijker uiten dan wanneer je de tijd hebt gehad om afstand te nemen. Iets zwart-wit zeggen is gelukkig niet hetzelfde als zwart-wit handelen. De voor de derde maal falende sollicitant uit het voorbeeld zal zich niet direct bij de gemeente vervoegen om  bijstand aan te vragen. Bij mensen met een borderline persoonlijkheidsstoornis steekt zwart-wit denken extreem snel de kop op en kan dan wel omgezet worden in daarbij passend  gedrag.

Zwart-wit tinten zijn ook zichtbaar in bepaalde fasen van de levensloop. Zo zet de identiteit zoekende puber zich vaak af tegen zijn ouders in zwart-wit termen waar de honden geen brood van lusten. Maar ook jonge kinderen moeten leren integreren, van nature start hun ontdekking van de werkelijkheid in een overzichtelijk zwart-wit schema. Mamma is lief, maar als het kind iets niet krijgt kan dit zomaar omslaan in: ik vind mamma helemaal niet lief. Een ruzie tussen vriendjes kan eindigen in de uitspraak: ik wil nooit meer bij hem spelen. Afwijzing en boosheid doen kinderen extreem stelling nemen.

Volwassenen hebben geleerd genuanceerd te denken en te spreken, wat vaak beter recht doet aan de complexe werkelijkheid waarin we leven. Tot die werkelijkheid behoren ook wijzelf. We zijn niet alleen maar of goed  of waardeloos, wat slachtoffers of depressieve mensen soms wel denken. Iets van verschillende kanten leren zien geeft perspectief. De werkelijkheid laat zich niet vangen in schaakbord met slechts zwarte en witte vlakken. Door het leren zien en ervaren van verschillende gedachten en gevoelens zijn we in staat de puzzel te leggen, ook al wordt die niet altijd helemaal compleet.

Soms echter eist ons gemoed een krachtig en scherp contrast. In bepaalde omstandigheden kan een te genuanceerd willen werken aan een oplossing deze juist in de weg staan, en zal radicaler gekozen moeten worden. Niet altijd heeft de nuance de voorkeur, de wereld kan daar heel grijs en saai van worden. In de Nederlandse politiek is het verademend als mensen positie durven innemen, en niet alleen de grootste gemene deler van het volk willen zijn. Maar het kan ook doorschieten, wanneer in de wereldpolitiek het zwart wordt toebedeeld aan de ene partij en de ander zich in wit mag hullen.

Zwart-wit, soms nodig, vaak te beperkt. Maar ook gewoon mooi, zoals bij een trouwerij, de bruidegom in het zwart en de bruid in het wit. En daar moet dan maar geen symbolische betekenis aan gegeven worden.